1. Theo cuốn kỷ yếu Nhà văn Việt Nam hiện đại do Hội Nhà văn Việt Nam (HNVVN) ấn hành năm 1992 nhân dịp kỷ niệm 35 năm thành lập Hội thì giải thưởng hằng năm của HNVVN có từ năm 1979. Tập thơ Dấu chân qua trảng cỏ (Thanh Thảo) và tập văn Ký sự miền đất lửa (Vũ Kỳ Lân và Nguyễn Sinh) được vinh danh trong kỳ trao giải đầu tiên này. Hai cuốn đó được giải đồng hạng, giải chính thức, không phân ABC, không phân giải thưởng và tặng thưởng. Nói thế vì rồi có những năm giải này có phân thứ bậc cao thấp.
Liên tiếp các năm sau đó giải hầu hết đều được trao cho những tác phẩm xứng đáng trong năm trước (vì giải được xét từ năm sau), thí dụ năm 1980: Đường tới thành phố (Hữu Thỉnh), Rất nhiều ánh lửa (Hoàng Phủ Ngọc Tường), năm 1985: Ánh trăng (Nguyễn Duy), năm 1986: Người đàn bà ngồi đan (Ý Nhi), năm 1990: Cỏ lau (Nguyễn Minh Châu). Đặc biệt giải thưởng năm 1991 gây tiếng vang lớn khi được trao cho ba tiểu thuyết: Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường), Bến không chồng (Dương Hướng), Thân phận của tình yêu (Bảo Ninh) và tập lý luận phê bình: Lý luận và văn học (Lê Ngọc Trà). Tiếng vang ở sự trao giải xứng đáng.
Tiếng vang ở sự dũng cảm của ban trao giải. Tiếng vang ở tinh thần đổi mới văn học. Nhưng tiếng vang đang vang thì bỗng bị dừng ngang, khi lần lượt gần hết các thành viên ban xét giải lên tiếng trần tình, ăn năn về lá phiếu của mình bỏ cho tác phẩm nổi trội nhất trong ba tiểu thuyết được giải - Thân phận của tình yêu. Cho mãi đến gần đây, trong đại hội 7 HNVVN (4-2005) mới có một nhà văn lên tiếng xin lỗi Bảo Ninh về “vụ việc” mười lăm năm trước. (Tiếc là khi ông nói thì Bảo Ninh đã ra khỏi hội trường!). Nhưng không có một lời giải thích chính thức và xin lỗi chính thức của HNVVN về chuyện khó hiểu và khó xử này.
Nhìn chung, giải thưởng hằng năm của HNVVN các năm trước đây có chất lượng, có “giá” hơn những năm gần đây. Tuy nhiên, cách thức xét giải ngày càng tỏ ra bất cập, đưa đến những giải được trao thiếu sức thuyết phục và gây tranh cãi. HNVVN với thiết chế tổ chức độc quyền nhà nước như hiện nay tự coi là mang vác trách nhiệm với nền văn chương nước nhà, và do đó, giải thưởng của Hội vô hình trung như là một giá trị quốc gia. Trong khi đó, nếu có nhiều hội đoàn khác về văn học, có nhiều loại hình giải thưởng khác được lập ra và hoạt động thì tình hình sẽ khác.
2. Một giải thưởng lập ra là nhằm một mục đích nhất định. Giải thưởng hằng năm của HNVVN có mục đích của Hội. Nhưng mục đích đó phải là Văn. Để giải thưởng có uy tín và phát huy được tác dụng trong đời sống văn học thì nó phải thực hiện được ba yêu cầu: xác nhận giá trị, phát hiện tài năng, thúc đẩy phát triển. Nhìn vào cách trao giải và giải được trao người ta sẽ thấy văn học được thúc đẩy và mong muốn phát triển theo hướng nào.
Có thể thấy ở những giải thưởng hằng năm gần đây của HNVVN sự dễ dãi và bất nhất của ban xét giải. Nói cách khác, giải thiếu một định hướng rõ ràng và nhất quán, cho nên giá trị rất lộn xộn. Rõ nhất là ở giải 2006 này. Trao giải cho Cánh đồng bất tận không phải vì giá trị tác phẩm mà vì một cái mới đặt ra gọi là “hiện tượng văn học trong năm” là thiếu trách nhiệm. Trao giải cho Thương lượng với thời gian vì địa vị của tác giả không phải vì chất lượng của tác phẩm là thiếu trách nhiệm. Thiếu trách nhiệm đối với nhà văn, đối với độc giả, đối với văn học và nền văn học nước nhà.
Trong hoàn cảnh HNVVN vẫn đang được độc quyền như hiện nay, làm cách nào để giải thưởng hằng năm của Hội được tốt hơn? Tôi nghĩ giải thưởng sẽ được cải tiến nếu cách thức xét giải có thay đổi. Theo tôi, đường hướng xét giải có thể như sau: 1) Mỗi nhiệm kỳ ban chấp hành Hội lập ra một ban xét giải cố định trong cả nhiệm kỳ, không nhất thiết phải là ban chấp hành, thay vì hiện nay thành phần hội đồng chung khảo là ban chấp hành cộng thêm một số người được mời thay đổi theo từng năm.
Danh sách ban xét giải được công bố ngay đầu nhiệm kỳ, có thể gọi là ban xét giải thưởng văn học theo khóa. Nhìn vào đó, người ta đã thấy ngay được định hướng của ban chấp hành hội cho cả một nhiệm kỳ. 2) Các thành viên ban xét giải không được tham dự giải. Điều này ở ta đã có tiền lệ rất hay và rất có ích ở Tự Lực Văn Đoàn. 3) Giải chỉ trao cho mỗi người một lần, nghĩa là nếu một tác giả đã có tác phẩm được nhận giải một lần thì không được nhận lần thứ hai nữa, dù tác phẩm của anh/chị ta năm đó hay.
Điều này đã có kinh nghiệm tốt từ giải Goncourt (Pháp). Suốt cả lịch sử giải này từ 1903 đến nay chỉ trao cho một tác giả một lần, trừ một ngoại lệ đối với Romain Gary, ông này năm 1956 đã được giải, đến năm 1975 lại được giải, nhưng vì là lần sau Romain Gary lấy bút danh là Emile Ajar nên ban giám khảo Goncourt không biết. Mà giải Goncourt danh giá thế nào dù số tiền thưởng ít ỏi thế nào thì mọi người đã rõ.
Cách tiến hành trao giải Goncourt cũng là gợi ý tốt: Cứ hằng năm vào tháng 12, tại nhà hàng Drouant, ban giám khảo gặp nhau và đưa ra quyết định. Như thế mới thành truyền thống uy tín được. 4) Giải chỉ trao cho mỗi bộ môn một cuốn, bộ môn nào không có cuốn đáng trao thì không trao. Giải chỉ có một loại, không phân chia thứ hạng.
Trên hết, giải thưởng của HNVVN phải lấy Văn làm đầu. Nếu giải thưởng bị chi phối bởi các tiêu chí khác, tệ nhất nữa là bị thao túng bởi những ý đồ ngoài văn học, thì giải thưởng sẽ bị mất giá và phản tác dụng. Ngoài giải thưởng hằng năm của HNVVN ra, cần có thêm những giải thưởng khác đa dạng chỉ với một mục đích: thúc đẩy sự phát triển văn học Việt Nam nhiều chiều nhiều hướng. Xin nêu ra đây một kinh nghiệm hay.
Viện Hàn lâm thơ Hoa Kỳ hằng năm trao giải tập thơ xuất sắc giao cho ba thành viên đọc chọn và bỏ phiếu. Năm nay, ngày 17-10-2006, Viện Hàn lâm thơ Hoa Kỳ và tạp chí The Nation đã ra thông báo cho biết tập thơ Our Post-Soviet History Unfolds (Lịch sử hậu Xô viết của chúng ta hé lộ) của Eleanor Lerman đã được các nhà thơ Carl Dennis, Tony Hoagland, Carol Muske-Dukes chọn trao giải thưởng Lenore Marshall cho tập thơ xuất sắc nhất in ra năm trước, vượt qua bốn tập thơ khác trong danh sách chung khảo.
Trị giá giải thưởng là 25.000 USD. Giải thưởng thơ Lenore Marshall do New Hope Foundation lập năm 1975 để tưởng nhớ Lenore Marshall (1897-1971), nhà thơ, nhà tiểu thuyết, nhà tiểu luận, nhà hoạt động chính trị. Tạp chí The Nation kết hợp với New Hope Foundation để giới thiệu giải thưởng thơ Lenore Marshall từ năm 1982. Cứ mỗi tập thơ được giải hằng năm sẽ có một bài giới thiệu và một chùm thơ đăng trên The Nation.
Hà Nội 1-11-2006
